SAHTE GERÇEKLİK DUYGUSU

SAHTE GERÇEKLİK DUYGUSU

Gerçek nedir? Gerçek olmayan nedir?

İçinde bulunduğumuz anı yakalamak mı?
Karışık bir konuda sonuca gitmeyi sağlayacak
olgunluğu yakalamak mı gerçek?

Bir pilotun karanlıkta uçarken havada düz
gittiğini zannederken, aslında sağa yatıp
spiral çizerek çakılmasında gerçek nedir?
Pilotun algıladığı mı yoksa gerçekten olan mı?

Koskoca bir güvenlik sistemi, bütünü ile
çalışırken ve herşey yolunda iken aniden
3-4 bin kişiyi öldürecek bir terörist eylem olması…

Koskoca bir ülkenin ekonomisi iyi kötü ayakta
iken aniden büyük kayıplara uğraması…

Sahiden gerçek nedir? Gerçek olmayan nedir?

Acaba bizim gerçeği tanımlama biçimimiz, onu
zihinsel olarak işleme şeklimiz ‘gerçeğin’
kendisini etkilemez mi?

Yön duygusunu kaybetme, yani VERTIGO hislerin
beyine yanlış bilgi yollaması nedeniyle konum
bilgisinin kaybedilmesidir. Pilotların
VERTIGO’ya karşı yapmakta en zorlandıkları
şey “bazı özel koşullarda duyularımızın hata
yapabileceğini kabul etmektir”. Ani bir darbe
yiyen bir şirkette son ana kadar olguları
değerlendiremeyen yöneticiler olması gibi…

“Eğer belirli bir yöndeki değişiklik hızı çok
küçükse – ve gözle tespit edilemiyorsa –
değişiklik tespit edilemez hatta hiçbir hareket
hissi de alamazsınız”. Eğer 30 ila 45 saniye
belirli bir yönde dönerseniz artık orta kulağınız
alışır ve dönmeyi hissetmezsiniz… Uçağınız düz
ve yatay gidiyor gibi hissedersiniz. Pilot
kabininde eğer yeri görüp referans alamazsanız
uçağınız mezarlık dönüşüne başlamış olur… Eğer
uçağı ters yöne çevirirseniz bir süre sonra orta
kulağınız, uçak düzelse bile bu sefer ters yöne
yatıyormuş mesajını verir.

Demek istediğim, pilotun duyularını algılama
biçimi gerçeği algılamasını etkiler. Peki,
söz konusu olan basit konum verisinden başka
büyük bir hava trafik kontrolü sistemi, bir
ülkenin güvenlik sistemi, ya da ekonomisi olsa…
Acaba beyinlerimizin gerçeği algılama mekanizması
bu büyük sistemlerde de VERTIGO oluşmasına yani
SAHTE GERÇEKLİK duygusu oluşmasına neden olabilir mi?

Beynimiz bir şeyin gerçek olduğuna nasıl karar
verir? Gerçeği yakalamak nedir?

-Tekrar, tekrar edilebilirlik:
Eğer bir şey gerçekse birden çok test edildiğinde
var olmalıdır.

-Episodik bellek:
Olgu bir dizi olayın, bir hikayenin parçası olmalıdır.

-Doğrulanabilirlik ve öngörülebilirlik:
Bilgimiz ve uzun dönem belleğimizle tutarlı omalıdır.

-Algılanabilirlik:
Duyularımızla algılanabilir olmalıdır.

Bütün bunlar (interalia) yakınen incelendiğinde
büyük bir sistemde ‘herşey yolunda giderken’ kazalar
ortaya çıkmasına neden olan “sahte güvenlik duygusuna”
beynimizin gerçeği algılama mekanizmasının da
katkıda bulunduğu görülür.


İnsan beyninde gerçeklik duygusunu oluşturan
mekanizmanın Hava trafik kontrolü sistemi mimarisine (
insan unsuru dahil) yansıması kaçınılmazdır.

Hava trafik kontrol sistemi ya da büyük sistemlerin
VERTIGOsu SAHTE GÜVENLİK DUYGUSUdur.

Ali Rıza SARAL

Not: Bu makelem ve SİSTEM KONTROL ODASINDA VERTIGO,
ATC SİSTEMLERİNDE BAKIM ve GELİŞTİRMEDE Situation
Awareness, YOLCUNUN BİLME HAKKI isimli makalelerim
bilahere cikacak burada...