TETİK GİBİ OLMAK

Çekiç gören bir insan onunla ne yapacağını düşünmez. Çekicin şekli işlevini belirtir. Buna İngilizce ‘affordance’ – ‘sağlayıcılık’ denir. Tetik te bu açıdan çekiçe benzer. Tetik gören insan onun bir mekanizmayı harekete geçirmek için oraya konduğunu hemen anlar. Tetiğin de çekiç gibi ‘affordance’ – ‘sağlayıcılığı’ yüksek…

‘Sağlayıcılık’ insan makine etkileşiminde önemli bir kavram. ‘Sağlayıcılık’ ile ilgili bir başka deyim ‘world knowledge’ yani ‘dünya bilgisi’. ‘Dünya bilgisi’, hiç düşünmeden, araştırmadan doğal olarak bildiğimiz şeylere denir. Örneğin, bir yangın durumunda, ilk yaptığımız şey, gördüğümüz bir ipi alıp balkondan sarkıtıp, çoluk çocuğumuzu kurtarmak, onları aşşağı atmamaktır. İnsan bir ip gördüğünde ince ince düşünüp, planlayıp ‘Acaba bunu kullanabilir miyim?’ diye araştırmaz. Çünkü, ipin ‘affordance’ı ‘sağlayıcılığı’ yüksek...

Makinalar, araçlar, silahlar ya da bilgisayar programları tasarlarken, insan makine etkileşimini başarmak için ‘dünya bilgisi’ unsuruna dikkat etmeliyiz. Aslında bu, sosyal ticari sistemler tasarlarken ve bu sistemlerin parçası olan insanları eğitirken de geçerli.

Gözünüzün önüne getiriniz, şimdiye kadar görmüş olduğunuz bütün silahları ya da bir işaret ile harekete geçen sistemleri… Bir tabanca, bir tüfek, saç kurutma aleti, otomobil, bilgisayar ve her türlü aletin açma – kapama düğmeleri… Bunların hepsinde ismi düğme, şalter, anahtar vb. olan bir harekete geçirici alt mekanizma, bir tetik var. Bir bebek bile bir düğmeye basılması gerektiğini içgüdüleriyle hisseder. Hatta açıp kapamak eylemini bir oyun zanneder.

Tetik çok basit ve sade. Amacı, ne işe yaradığı tartışmasız belli. Ayrıca fiziki şekli, boyanışı vb. bu amacı en kolay algılanır şekilde belirtir. Eğer tetiğin harekete geçirdiği mekanizma insan hayatını etkiliyorsa bu belirginlik daha da çok.

Tasarım olarak, tetik mekanizmasının hiçbir zihinsel işlev taşımamasına dikkat edilir. Tetiği çekmek eylemi hiçbir zihinsel işlem gerektirmemeli. Silahlarda, bir de emniyet düğmesi bulunur. Emniyet mekanizması, içinde bulunulan durumu değerlendirmeyi gerektirir. Fakat bir kez emniyet açıldıktan sonra ateş etmek çok kolay olmalı.

İyi bir tetik kendisine verilen komuta en kısa sürede aynen istendiği gibi yanıt vermeli. Tetiğin hiçbir yorumlama, değerlendiriş ya da mantıksal yeteneği olmamalı. Tetik yalnızca kendisinden istenileni o anda yapmalı.

Tetiğin bu özellikleri soyutlanırsa harekete geçirici diğer mekanizmalar için de geçerli olabilir. Örneğin, acil durumlarda kullandığımız karar veriş yöntemleri normal durumlara göre çok daha sade ve sonuca yöneliktir. Ölmek üzere olan bir hastaya müdahele ederken, var olan 2-3 olasılık içinde en doğru olanı seçmek değil, en kısa zamanda hiç olmazsa bunlardan birini uygulayabilmektir önemli olan… O anda, doktorun davranışlarını belirleyen, eğitimi ve tecrübesine dayanan zihinsel bir tetiktir. O an önemli olan en kısa zamanda tetiği çekmek, tıpkı Texas’lı kovboylar gibi…

Biraz soyutlarsak, tetiklemek zihinsel olarak bir algoritma, bir mantık, bir karar mekanizmasının sonucunda bir karar verildikten sonra yapılır. İyi bir tetik ise bu karar mekanizmasından tamamen bağımsız olmalı. Önce ateş etmeğe karar vermelisiniz sonra ateş etmelisiniz… Bu ikisini yapmak için geçen toplam süre, sizin çevredeki bir tehlikeye karşı yanıt süreniz (response time). Bu süreyi nasıl minimize edebeleceğiniz ve tetik mekanizmasının zihinsel alt yapısını inceleyen bir yazımı http://largesystems-atc.blogspot.com ‘da bir süre sonra bulabilirsiniz….

Tetik mekanizmalarının varlığını karar vermekle ilgili her durumda gözleyebilirsiniz. Çünkü bir karar vermek eldeki verileri değerlendirdikten sonra bunlar ışığında bir sonuca varmağı gerektirir. Sonuca varışı belirleyen bir TETİK mekanizmasıdır. Büyük sistemler, pilotlar, hava trafik kontrolcüleri, itfaiyeciler, askerler, doktorlar ve diğer acil durum uzmanları ‘decision making under stress’ – baskı altında karar vermek durumu ile karşı karşıya. Bu tür durumlarda doğru TETİK mekanizmalarını geliştirmiş ve hazırlamış olmak başarıya ulaşmakta kritik önemde… Bu kişilerin kendi zihinsel sağlıkları açısından da çok iyi eğitilişleri ve desteklenişleri de henüz sorumluluğu Avrupa devletleri tarafından bile tam yüklenilmeyen bir zorunluluk…

Tetik mekanizmaları günlük hayatta da zihinlerimizin vazgeçilmez unsurlarından… Tetik bir koşula bağlı olmalı. ‘Sabah 6’da uyanicam’ gibi, ya da ‘eve girmeden merdivenlerde işe ilişkin her sorunu unutacam, ta ki yemekten sonra kahvemi içerken kendimi rahat bırakınca eğer gerekirse gelebilir’ gibi … Eskilerin yeri geldiğinde ‘Niyet ettim … yapmağa’ dedikleri gibi…

Tetik ilk bakışta küçümsense hatta aşağılansa bile harekete geçirişte önemli, insan tabiatımızda farkında olmadan kullandığımız, otomatik süreçlerimiz ve bilinçaltımızla etkleşişimizde hayati bir unsur… Yanlış tetiklemeler kişisel zeminde intihardan, cinayete hatta toplumsal zeminde 1. dünya savaşının başlangıcındaki planlı suikast gibi geri dönülmez zarar ve kayıplara yol açabilir.

Tetikler yaşamın zaruri bir parçası. Tetik mekanizmaları bizden ve doğanın içinden gelen bir yetenek… İnsan beyninin, Maddenin ve toplumsal olayların tabiatında var… Mesleği ‘tetik’ gibi(interalia) komando askerleri yetiştirmek olan rahmetli babamın biz oğullarına verdiği dersler ışığında, sizden dileğim ve size tavsiyem; bu yazıyı sonuna kadar okuyabilen siz toplumumuz için bir tetikten daha iyi şeyler yapabilirsiniz, yapabilmelisiniz.

Saygılarımla.


Ali R+ SARAL